Jan Hartman

Co po socjologii?

Rzecz to niemodna i być może irytująca: powracać do tych tonów kryzysowych, którymi rozbrzmiewały wydziały socjologii w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Ba, nawet powiadanie, że „mówienie o końcu socjologii (resp. filozofii, sztuki etc.) jest już zdecydowanie niemodne i zgrane” uchodzić może za taki sam anachronizm, jak same te kryzysowe histerie. Czy jednak zmieniło się coś istotnie na lepsze od czasu, gdy A. Gouldner napisał The Coming Crisis of Western Sociology, W. Friedrichs A Sociology of Sociology, a J. Boudrillard raczył nas Rozmowami przed końcem? Czy nie mamy nadal poczucia, że socjologia żyje w świecie stworzonym przez samą siebie, oczarowana tyleż przez własny swój teoretyczny żargon, co przez swój akademicki „rząd dusz”? Czy nie mamy tego samego, co dawniej odczucia, że tłumaczenie prawdy socjologicznej na język potoczny odkrywa jej miałkość i banalność? „Wielkie narracje” nam obmierzły, ale małe „metanarracje” również. Postmodernistycznych nie wyłączając. Dyskusji o kryzysie nie można zamknąć tylko dlatego, że toczyła się dawno temu i długo, a socjologia jak istniała, tak istnieje nadal. Dlatego chciałbym do dyskusji tej powrócić i zabrać w niej głos. Może znowu trochę hiperbolicznie, ale taka jest w końcu retoryczna tradycja tego rodzaju wypowiedzi.

Socjologia poczęła się z ducha oświecenia. Nie zawsze wprawdzie była jawnie zaangażowana politycznie, nie zawsze ulegała pokusie wynajdowania i stosowania socjotechnik, nie zawsze oddawała się marzeniom o „fizyce społecznej” czy „społecznej inżynierii”. Co więcej, od stu lat do zasobu socjologicznych klisz należy odżegnywanie się od aspiracji do sterowania procesami społecznymi i udoskonalania świata za pomocą manipulacji opartych na wiedzy z zakresu nauk społecznych. Aspiracje takie uważane są za naiwne, trywialne, a w końcu – nieetyczne. To prawda, taki jest stan ducha przeważającej większości socjologów. Ale właśnie dlatego tak łatwo znika z pola widzenia to zaangażowanie praktyczne, które mimo wszystko w naukach społecznych pozostaje akceptowalne, a nawet pożądane. Gdy socjolog angażuje się w oświecenie publiczne, w budowę wolnego społeczeństwa światłych i tolerancyjnych ludzi, to przecież co najmniej uświadamia współobywatelom trudne i bolesne zjawiska społeczne, z nadzieją, że wesprze społeczeństwo, którego sam jest członkiem, w zwalczaniu przemocy, dyskryminacji, wykluczenia i rozmaitych tzw. patologii społecznych. Nie czuje wtedy żadnych wyrzutów sumienia ani nie odnosi wrażenia, że sprzeniewierza się misji uczonego. Są wszak imponderabilia nowoczesnego człowieka, które bezdyskusyjnie przynależą również do wartości przyświecających uprawianiu socjologii. Któż by negował lub choćby ignorował takie wartości społeczne i polityczne, jak równość, sprawiedliwość czy wolność?

Jakiś ślad ideologii jest w naukach społecznych nie do uniknięcia, bo na jakimś poziomie musi być przez każdego zaakceptowany – chyba że miałby to być ktoś całkiem cyniczny. Niestety, obecność wartości w socjologii obarczona jest dwuznacznością, wchodząc w konflikt z elementami etosu beznamiętnego uczonego-obserwatora. Nazywa się tę obecność „konstruktywizmem”, „zaangażowaniem”, „upolitycznieniem”, „subiektywizmem” i na wiele jeszcze sposobów – zawsze z jakąś nutą przygany. Przygana to, jak widać, jałowa, bo żadnej ucieczki od „zaangażowania” nie ma, a opozycja uczestnictwo – obserwacja jest czysto dialektyczna. Jeśli chciałoby się bowiem, jak to bywało w dobie pozytywizmu i nawet dziś jeszcze się – mocą sentymentu pozytywistycznego – zdarza, za wszelką cenę unikać w naukach społecznych wartościowań, czyli ocen, celem zapewnienia sobie tym większej obiektywności czy bezstronności, musi się popaść w śmieszny dogmatyzm i egzaltowaną sztuczność. Unikanie ocen i wszelkich aksjologicznych zaangażowań oznacza bowiem dramatyczne zawężenie rozumienia zjawisk społecznych w stosunku do zupełnie potocznej, nienaukowej ich znajomości. Nie można zakrywać oczu, by mówić obiektywnie o kolorach i nie można uczestniczyć w inteligentnym z natury życiu społecznym – mianowicie w charakterze badacza – tracąc lub choćby zawieszając elementarne kompetencje społeczne związane z umiejętnością odróżniania dobra od zła. Tego rodzaju ekscentryczne próby nie tylko same w sobie tchną nieodpowiedzialnością i pyszałkowatością kogoś, kto będąc „ponad to”, chciałby być „wyłącznie obserwatorem”, lecz w dodatku świadczą o metodologicznej niedojrzałości. Habitus socjologa nie może wszak być uboższy od naturalnych habitusów społecznych, których badaniu chciałby się oddawać. Etos naukowy i etyczny socjologa nie może zaś opierać się na iluzorycznej kreacji idealnego obserwatora bądź na innej idealizacji, napędzanej fałszywą świadomością „emancypacji przez kompetencje naukowe”. Socjologia nie może być odbiciem świadomości klasowej socjologów, ujawniającym ich wyobcowanie i frustracje. Taka socjologia może co najwyżej irytować bądź gorszyć. Owszem, prawdą jest, że zdania normatywne czy oceniające nie są stwierdzeniami w znaczeniu logiki, nie poddając się operacjom z zakresu klasycznej logiki zdań. Tylko co z tego? Istotne zdania o społeczeństwie, nawet czysto opisowe, zawierają terminy, których w ogóle nie da się pojąć, nie uchwytując ich ładunku aksjologicznego, nie mówiąc już o tym, aby mogły mieć jakąkolwiek wartość poznawczą dla kogoś, czy choćby zainteresować kogoś, kto wcale żadnych czynników wartościowych w nich nie dostrzega. Gdy mówimy z zainteresowaniem o jakichś procesach społecznych, to zawsze do pewnego stopnia mamy na uwadze kwestie w sposób fundamentalny moralnie doniosłe: Jacy jesteśmy? i Co z nami będzie? Tym bardziej, gdy rozważamy konflikty i zmiany społeczne. Albo gdy mówimy o kształtowaniu się instytucji i sposobie ich funkcjonowania. Czemuż to wypierać się tego, że ważne, wręcz najważniejsze w tym wszystkim jest to, czy jest lepiej, czy gorzej, czy będzie lepiej, czy będzie gorzej?

Naiwny obiektywizm, dziecinne pragnienie podglądania świata przez dziurkę od klucza, próżność kogoś, kto pragnie być chłodnym, racjonalnym ekspertem, informującym, jak się rzeczy mają – to wszystko są skazy umysłowości oświeceniowej. Umysłowość ta ma również swe piękne strony, jak wiara w człowieka, w postęp (dziś wyklęty, lecz powracający w przebraniu „rozwoju”) i możliwość uprawiania racjonalnej, nie tak ze szczętem egoistycznej polityki, wszelako nieobce są jej narowy arogancji, naiwności i próżności, tak charakterystyczne dla wieku młodzieńczego, w którym to przecież nauki społeczne były jeszcze nie tak dawno. Dziś czas by był po temu, aby z młodzieńczości wyróść ostatecznie i wejść w wiek dojrzały. Wielu by tego chciało, lecz zadowalają się łatwym sceptycyzmem lub jakimś bliżej nieokreślonym zawężaniem zadań. Typowy socjolog powie dziś, że socjologia nie może aspirować do rozumienia wszystkiego, co się w społeczeństwie dzieje i nie dostarcza gotowych rozwiązań wszystkich problemów, ale przynajmniej pomaga rozumieć życie społeczne, unikać niektórych błędów, a czasem, być może, zdolna jest podpowiedzieć jakieś rozwiązanie. Dostarcza informacji empirycznej w rozmaitych kwestiach istotnych z punktu widzenia zarządzania państwem i prowadzenia polityki społecznej. Możemy coś policzyć, sprawdzić, czy coś działa, możemy dowiedzieć się, jaka jest opinia ludzi w jakiejś kwestii, a czy to jest dużo, czy mało, oceńcie sami. Zygmunt Bauman posługuje się tu metaforą wiru na rzece: różne treści życia społecznego przepływają przez wir socjologicznej refleksji – i płyną sobie dalej.

Nie jestem przekonany, czy takie popisy skromności są świadectwem zadowalającego poziomu etycznej i intelektualnej samowiedzy socjologów. Chyba nadal zbyt łatwo przychodzi nam nie brać odpowiedzialności, a to przez skrywanie się za strzępami pozytywistycznego parawaniku „obiektywności” vel „tylko opisowości”, a ostatecznie „refleksyjności”. Trzeba tę rzecz przemyśleć na nowo, bardziej teoretycznie, być może w kierunku, który zarysował Pierre Bourdieu jako autor „Zaproszenia do socjologii refleksyjnej” czy „Zawodu socjologa”, odważnie poszukujący transcendentaliów świadomości społecznej i elementarnych praktyk symbolicznych, wspólnych członkom wszystkich klas i grup, socjologów nie wyłączając.

Otóż kieruje nami pokusa komunikowania się z samymi sobą, a więc w gronie samych badaczy społecznych, takim językiem i na takim poziomie, na jakim komunikujemy się (chwilowo będę się z socjologami, retorycznie, utożsamiał) ze społeczeństwem. Mamy na podorędziu kilka opowieści („narracji”) na użytek, dajmy na to, telewizji, w których tłumaczymy, kim jest „ekspert” i co społeczeństwo może z niego mieć. Ale zapominamy pójść dalej. Skoro wspomnieliśmy Bourdieu – może „socjologia socjologii” byłaby należytym etycznie i intelektualnie postawieniem sprawy krytycznej samowiedzy badacza społecznego? Cóż, „socjologia socjologii” z natury rzeczy musi być czymś w rodzaju demaskatorskiego antymitu środowiskowego. To już coś, ale zbyt łatwo ulec na tym polu pokusie przyjęcia fałszywego alibi, którego dostarcza autoironia. Na szczęście mamy też nurt „socjologii teoretycznej w kryzysie”, gdzie wciąż na nowo rozważa się kwestię: czym właściwie zajmuje się socjolog? Wciąż na nowo i z takim samym efektem znudzenia, jaki po przeciwnej stronie – w socjologii empirycznej – wywołuje przytłaczający nadmiar danych. Tak czy inaczej jesteśmy sfrustrowani. Brakuje nam teorii, która tłumaczyłaby, jak to jest, że członek społeczeństwa, jako racjonalny (w takim czy innym sensie) podmiot praktyk symbolicznych, jako operator znaczeń społecznych, ich współtwórca i użytkownik, jest poniekąd „małym socjologiem”, a socjolog zawodowy jest jego „powiększeniem”. Ta zadziwiająca, „symulakryczna” relacja jest, o ile mi wiadomo, jeszcze nierozpoznana w naukach społecznych, bo też dopiero niedawno społeczeństwo mieszczańskie zaakceptowało socjologiczny punkt widzenia jako wzorzec inteligencji i najbardziej wiarygodny przejaw umysłowej autonomii, dojrzałości i wyemancypowania. Socjologia, przynajmniej w swym wyrazie medialnym i publicystycznym, zainfekowała społeczeństwo liberalne, stając się jakby ortodoksją i teologią jego religii. Owszem, to, w co wierzymy, zawiera jeszcze elementy odpadające z teorii z psychologicznych, ekonomicznych i politologicznych, ale to właśnie socjologia nadaje ton; inteligencja publiczna poddana jest dyktatowi nauk społecznych. Jakże nisko bądź marginalnie trzeba być dzisiaj usytuowanym w społecznych strukturach, aby nie posługiwać się chociażby słowem „społeczeństwo”, jeszcze kilka dekad temu zupełnie elitarnym, podobnie jak słowo „socjologia”. I któż dzisiaj nie wie, co to „sondaż” i „ankieta”, nie mówiąc już o „konfliktach społecznych” i „grupach interesu”. Współczesne mieszczaństwo stało się „społeczeństwem małych socjologów”, w dodatku podlegającym dalszej „socjologizacji”. Jeśli tak dalej pójdzie, staniemy się hipostazą teorii społecznych, symulakrem, nieledwie snem socjologa. Kryzys nauk społecznych zlewa się z kryzysem świadomości społecznej, szukającej w prymitywnych formach teoretycznej refleksyjności azylu na wygnaniu z autentycznych tradycji. Granica pomiędzy świadomością społeczną a teoretyczną świadomością nauk społecznych w najbardziej wykształconych społeczeństwach Zachodu niemal całkowicie się już zatarła i doprawdy winniśmy wdzięczność prostym ludziom, że chcąc nie chcąc stanowią residuum wyobraźni przedteoretycznej. Tylko jak długo są w stanie wytrwać, nim system edukacji i media nie uczynią z nich jeśli nie małych socjologów, to przynajmniej bardzo małych. Nie mogą się oprzeć temu procesowi, gdyż utracili już język religijno-etyczny oraz większą część mitologii społecznej, wyrażającej się w powtarzalnych, zrytualizowanych narracjach. Zostaje im już tylko naśladownictwo mentalności telewizyjnej, której emancypacyjny sztafaż wykonany jest ze szczątków modernistycznych idei społecznych.

W tych smutnych okolicznościach nauki społeczne muszą zrobić rachunek sumienia i zdać sprawę z tego, w jaki sposób i dlaczego tak radykalnie ingerują w społeczne praktyki dyskursywne i w społeczne formy świadomości. Co więcej – muszą wziąć odpowiedzialność za tę osobliwą meta-zmianę społeczną, którą wywołały, w przymierzu z mediami i systemem edukacji, coraz bardziej stającym się „wychowaniem do przemądrzałości”.

Zaczyna się to jakoś niewinnie. Można by powiedzieć tak: socjolog w roli eksperta, komunikującego wyniki badań i podającego ich interpretację, pozwalającą zrozumieć coś, co się między nami dzieje, daje społeczeństwu przykład, jak być niezależnie myślącym indywiduum. Z czasem jednak niepostrzeżenie staje się niemal wzorcem człowieka inteligentnego i światłego. Niezliczone wypowiedzi medialne socjologów, stanowiące zasadniczą postać społecznego zakorzenienia środowiska socjologów, uczą społeczeństwo rezonerstwa – bo taki mniej więcej efekt osiąga obywatel próbujący naśladować mentalność i język przedstawiciela nauk społecznych. Socjolog jako rozsadnik socjologicznej inteligencji – oto domniemane powołanie współczesnego socjologa. A efekt? „Socjologiczna półinteligenckość” jako najwyższa forma masowego życia umysłowego. Mamy więc w społeczeństwach mieszczańskich naszych czasów coś na kształt słońca kompetencji socjologicznej, które promieniuje kulturą nauk społecznych z ekranów telewizorów i komputerów na niezliczone planety pojedynczych „myślących obywateli”, oświecanych i ogrzewanych socjologiczną inteligencją, którą sobie przyswajają. Narodziło się społeczeństwo rezonerów, komentujących świat, bez specjalnych aspiracji do tego, aby walczyć o swe racje, w przypadku jakichś różnic poglądów, a tym bardziej bez aspiracji, aby świat zmieniać. Jeśli dawniej inteligencja żywo i z przejęciem dyskutowała, z wiarą w istotność przedmiotu dyskusji, albo choćby obnosiła się z programową dekadencją, to dziś raczej praktykuje rytuały odnajdywania się w atmosferze zgody i zrozumienia pomiędzy osobami podobnymi sobie pod względem poziomu umysłowego i kulturalnego. Gdybyż to jeszcze były te słynne konwersacje salonowe. Tam przecież jeszcze liczyła się różnica zdań. Dziś opinia nie musi być oryginalna, broń Boże, nie trzeba też jej bronić. Ważne jest wyłącznie to, aby była opinią i to własną opinią, ekspresją i potwierdzeniem, że nie powtarza się sądów utartych, lecz ma się sąd własny. Jeśli jest akurat bardzo pospolity, to nie szkodzi, byle wypowiedzieć go z odpowiednim naciskiem na własną indywidualność. Spierać się zaś nie ma o co, bo nie prawda się dziś liczy, lecz nastrój umysłu – poczucie niezależności i sceptycznego dystansu. Kto nauczył współczesnego klerka i filistra takiej postawy? Czy nie socjologowie, politologowie i wychowani przez nich komentatorzy, którzy do mistrzostwa opanowali sztukę perorowania słabymi tezami, niezobowiązującymi interpretacjami, a także przemawiania, na przykład, „w imieniu socjologii”, z jak najmniejszą ochotą do tego, aby bronić jakiegoś stanowiska przeciwko innemu, ogłoszonemu także „w imieniu socjologii”? I czyż owa z lekka sceptyczna aura nauk społecznych nie wywodzi się choć w części z aksjologicznego epoche, na które pozwoliła sobie socjologia czasów modernizmu? Od zawieszenia ocen do zawieszenia twierdzeń wszak tylko jeden krok. Zapewne działa to również w drugą stronę. Z niedbałego wymądrzania się potocznego czerpie swą energię owo niezobowiązujące, pełne eleganckiej skromności, tweedowe wymądrzanie się akademicko legitymizowanych nauk społecznych oraz jego telewizyjna echolalia. Pozornie krytyczny potencjał warstw mieszczańskich wydał socjologię jako swój ostatni, słodki owoc. Owoc, obawiam się, już przejrzały.

Anegdoty o społecznym zakorzenieniu środowiska socjologów w kręgach klasy średniej Wschodniego Wybrzeża itp. pozostawmy wszak demaskatorom i plotkarzom. Zejdziemy nieco głębiej, poruszając filozoficzną kwestię relacji między działaniami i wypowiedziami członków społeczeństwa a wypowiedziami socjologów, mającymi ujawniać pewne rationale tych działań i wypowiedzi na jakimś innym poziomie.

Mowa uczonego, w tym również socjologa, musi być akuratna, a przez to w pewnym sensie doskonała i ostateczna. Nie powinna nurzać się w semantycznej grze niedookreślonych i częściowo anarchicznych znaczeń. Nie może jej brakować semantycznej przejrzystości i samoopanowania. Nic żywiołowego – wszystko pod logiczną i refleksyjną kontrolą. Ideał tyleż ekscentryczny, co anachroniczny. Wszak wymyślono go w XVII wieku, celem pozbycia się religijnego rządu dusz, rzekomo działającego za pomocą przewrotnych niejednoznaczności i sprytnych sztuczek z naszymi uczuciami i wyobraźnią. „Powiedzieć wszystko” – w dodatku „jasno i wyraźnie”. Po co? Aby nie pozostawić już miejsca dla żadnego demona, który chciałby zakraść się do naszych umysłów i odebrać nam część naszej autonomii. Wypełnić się szczelnie i bez reszty pewnością, oczywistością i jasnością – oto sposób na zachowanie siebie. Sposób doskonały, tyle że w efekcie zabójczy. Oczywistości bowiem i ja sam oprzeć się nie mogę, rozpływam się w niej i znikam, nie gorzej niż w fanatycznej, zabobonnej wierze.

Czy możemy więc odrzucić naiwny postulat i naiwną sugestię, że socjologia odkrywa „prawdziwe znaczenia” wypowiedzi naiwnych, pozornie znaczących coś innego, niż znaczą naprawdę, czyli coś innego, niż rola, jaką pełnią w budowaniu i podtrzymywaniu jakiegoś układu społecznego? Sugestia to naiwna, bo stawiająca socjologa w roli egzegety „prawdy o społeczeństwie”, a nawet demaskatora „ukrytych mechanizmów”, ale, niestety, bardzo trudna do oddalenia. Pewnego sposobu poradzenia sobie z uwierającym nas poczuciem arogancji i naiwności dostarcza nurt etnometodologii, razem z pokrewną mu socjologią wiedzy, a w naszych czasach dyskusje wokół kontrowersji obiektywizm-subiektywizm w teorii społecznej. Zakłada się tu, że istnieje jakaś ciągłość między praktykami komunikacyjnymi (w tym również wiedzotwórczymi), którym oddaje się na co dzień społeczeństwo, a analogicznymi praktykami samych socjologów. Dyskurs socjologii jest więc przetworzeniem i przekształceniem dyskursów, jakie towarzyszą praktykom społecznym, a w tym również takich, które służą członkom społeczeństwa do wyrażania własnej świadomości społecznej. Na czym to przetworzenie polega? Na systematyczności, na utrzymywaniu wyższej dyscypliny logicznej, na ciągłej samokontroli, na użyciu pewnych danych i wiedzy specjalistycznej, a także na pewnej pracy i wkładzie etycznym – na uwalnianiu się od uprzedzeń i dogmatów, na pełniejszej emancypacji umysłowej i kulturalnej. W tej wizji socjolog jest awangardą społeczeństwa, kimś par excellence oświeconym, ale nie przeciwstawnym społeczeństwu, jako mentor lub krytyk, lecz zaprzyjaźnionym ze społeczeństwem – jako najsprawniejszy wyraziciel jego samowiedzy i jego aspiracji. Czyż Habermas nie pełni roli mędrca, który daje społeczeństwu głos samowiedzy i podnosi jego godność do rangi atrybutu organizacji intelektualnie i etycznie samoświadomej i wyemancypowanej? Oświecenie ostatecznie spełnione, chciałoby się rzec. Niestety, system nie działa, gdyż zamiast zmieniać społeczeństwo w przestrzeń niekończącej się konstruktywnej dyskusji, organizuje je wokół iluzji bezkolizyjnych partykularyzmów, zarządzanych przez quaisideologię etycznie i racjonalnie nieodpartych zasad pokojowego współistnienia i pokojowej debaty. Efekt jest mierny, gdyż debaty zaczynają się i kończą na „metarytuałach”, czyli składaniu sobie wzajemnie deklaracji wierności zasadom tolerancji, pluralizmu i poszanowania równych praw; konflikty społeczne rozstrzyga się zaś, po dawnemu, w konfrontacji sił i negocjacjach interesów.

Postkantowska utopia, której oddaje się znaczna część środowisk nauk społecznych, całkiem już się znudziła i zbankrutowała. Wraz z nią upadł jednak cały ów model, przekształcający socjologa-mentora czy inżyniera społecznego w socjologa-moderatora, spolegliwego akuszera racjonalnych zmian na lepsze. Habermas nie jest przewodnikiem mas ani prorokiem, ale nie jest też „profesorem mas”, jak chcieliśmy go postrzegać jeszcze ćwierć wieku temu. A to dlatego, że masy po prostu nie korzystają z usług profesorów, a profesorowie świadczą swe usługi nie masom, lecz elitom, masy zaś korumpują i pozbawiają naturalnego języka. Głos ludu i głos elit nie mogą się pojednać. Już tyle razy się o tym przekonaliśmy, że jeszcze ten jeden raz – mianowicie w przypadku J. Habermasa – nie zaszkodzi ani nie pomoże. Masy i elity mówią dziś niemalże tym samym językiem, co bynajmniej nie usuwa napięcia, jakie z natury rzeczy panuje pomiędzy tymi, którzy się wyemancypowali, a tymi spośród których emancypacja nastąpiła. Albo to rozumiemy, albo nie. Socjolog nie jest ani antytezą masy w dialektycznym procesie zdobywania przez nią samoświadomości, nie jest jej „towarzyszem podróży”, pilotem wycieczki przez dzieje, nie jest wieszczem, ni bardem, nie jest też profesorem społeczeństwa. Czy jest szkodnikiem?

Być może socjolog jest analitykiem zbiorowej nieświadomości, to znaczy kimś, kto opowiada równoległe historie, na motywach znanych i zrozumiałych dla odbiorców krańcowych socjologicznej narracji, czyli dla w miarę inteligentnych członków społeczeństwa. Robi to, co psycholog, mówiący nam „jacy jesteśmy”, utrwalający naszą miłość własną, a jednocześnie pomagający uwolnić się od demonów lęku, frustracji i innych nieprzyjemności egzystencjalnych. Również dyskurs socjologa musi być budujący, łagodzący, balsamiczny. Również socjolog „przemawia” do społeczeństwa z terapeutyczną wyrozumiałością. Wprawdzie istnieje socjologia ezoteryczna, coś, co jest przeznaczone tylko dla uszu innych socjologów, ale przecież dokłada się starań, aby wzmocnić więź socjologów ze społeczeństwem, zwiększyć transparencję i przystępność arkanów socjologii dla laików, a zwłaszcza dla studentów, którzy jako reprezentanci laików przychodzą na studia socjologiczne. Wszystko to jednak skończyło się źle. Socjologiczne czułe pasterzowanie przyczyniło się do wyjałowienia umysłowego szerokich rzesz klasy średniej, małpujących socjologiczną nowomowę, a w efekcie produkujących kapłańską kastę socjologów w głębi duszy tak samo dotkniętą wadą skromnej i niekonkluzywnej refleksyjności, co przeciętny wyznawca i konsument socjologicznej publicystyki. Terapeutyczna moc socjologii okazała się pozorem, w przeciwieństwie do całkiem realnego społecznego prestiżu lekarzy społecznej duszy. Miałkość, ta choroba filistrów, stała się przeznaczeniem nauk społecznych.

Nauki społeczne, jak widzimy, znalazły się w modernistycznym klinczu. Uwięzły w splocie ambicji i idiosynkrazji o społecznym i intelektualnym podłożu, które dziś jest już anachronizmem, wywodząc się z procesów kulturowych XVIII i XIX wieku. Nieuchronnie czeka nas zasadnicza przebudowa – na poziomie etosu, metodologii i społecznego umocowania nauk społecznych. Doszliśmy do ściany. By raz jeszcze streścić naszą diagnozę: doczekaliśmy się społeczeństwa wyemancypowanego, złożonego z socjologicznych homunkulusów – małych socjologów. Nawet bowiem prosty i naiwny uczestnik społecznych praktyk, musi być przez nas postrzegany jako socjolog in spe – jest wszak kimś, komu należy się edukacja i emancypacja. Gdy zaś te staną się jego udziałem, zamieni się niechybnie w inteligenta, czyli epigona socjologów. Socjologia widzi w swoim przedmiocie samą siebie, przegląda się w zwierciadle społeczeństwa mieszczańskiego, które coraz bardziej łączy się z polem nauk społecznych w jedno pole, zdefiniowane przez habitus uteoretycznionej świadomości społecznej. Wypiera ona świadomość religijną i tradycyjną społeczną mitologię w zdumiewającym tempie. Wydaje się, jakby jedyną przeszkodą dla transformacji współczesnych społeczeństw w „społeczeństwa socjologów” było naturalne lenistwo i brak wykształcenia większości zdrowych ludzi. Ale i oni coś tam mówią – a gdy już mówią, to brzmi to właśnie jak karykatura wyemancypowanej, acz miernej, letniej i poprawnej mowy inteligenta.

Przebudowa, której potrzebujemy, aby wydobyć się z klinczu i marazmu, nie jest możliwa bez zerwania. Centralne kategorie nauk społecznych, powtarzające się w rozmaitych teoriach i budujące tożsamość tego zespołu dyscyplin myślowych, muszą zostać zakwestionowane, jeśli nauki społeczne mają wejść w fazę „postyczną”, jeśli mamy doczekać się czegoś naprawdę ożywczego, już po tamtej stronie – po socjologii. Dopóki będziemy obracać się w kręgu tych samych wciąż pojęć, skazani jesteśmy na niewolnicze budowanie niezdrowego „społeczeństwa zsocjologizowanego”, dalsze tkwienie w anachronizmie, jałowości i moralnej dwuznaczności.

Oto kilka przykładów przekonań fundamentalnych, które można uznać za podstawowe dla całej dyscypliny nauk społecznych, jakkolwiek z pewnością znajdą się socjologowie negujący niektóre z nich. Negacja wszystkich oznaczałby jednak emigrację z socjologii. W krótkich komentarzach chciałbym pokazać trudności, na jakie napotykają owe założycielskie i fundamentalne idee socjologii. Jeśli socjologia ma wejść na nową drogę „socjologii po socjologii”, być może powinna te właśnie trudności na początek dobrze sobie przemyśleć.

Porządek działań i znaczeń nie przystają do siebie. Działania właśnie dlatego, że są działaniami, nie posiadają znaczeń. Działania należą do porządku bezpośredniości – prostego wydarzania się, podczas gdy znaczenia należą do porządku refleksyjnego, czyli świadomościowego, odwracającego przemożną bezpośredniość i jednokierunkowość nic dla siebie nie znaczących zdarzeń. Życie symboliczne jest osnute wokół pozbawionych znaczenia działań. W żadnej ze swych części życie symboliczne nie może służyć „wyjaśnieniem zdarzeń”, a w tym działań, gdyby należało przez to rozumieć coś więcej niż nadawanie im sensu, przywracanie ich świadomości, za pośrednictwem „oplatających” je aktów rozumienia. Metafora wydobywania własnego sensu zdarzeń czy działań w aktach ich rozmienia nie jest w żaden sposób uprzywilejowana w stosunku do zastosowanej tu metafory „oplatania”, czyli nadawania sensu doświadczanej bezpośredniości. Dlatego słusznie jest powiedzieć, że równie dobrze przedstawić sobie można socjologię jako wyjaśnianie znaczeń ludzkich działań, co opowiadanie sobie o nich. Opowieść socjologa jest być może uprzywilejowana, ale jedynie z racji tego, że swoją uprzywilejowaną pozycję sama proklamuje. Podobnie czyni narracja religijna i wiele innych. Jeśli socjologia jest wiedzą, to nie dlatego, że jest wyjaśnianiem.

Jeśli potraktować na serio metaforykę „sił” i owe tajemnicze, niewidzialne „elementy”, które są tych sił nosicielami, skupieniami bądź przedmiotami ich oddziaływania, to lepiej od razu wdać się w „metafizykę bytu społecznego”, by tym prędzej przekonać się, że takowa musi być jałowa. To samo dotyczy metaforyki obrazowania, której dekonstrukcja jest kamieniem węgielnym nowoczesnej epistemologii. Zgodnie z wyobrażeniowym podłożem takich zwrotów jak „gra sił” czy „struktura”, czynność nauk społecznych należałoby rozumieć jako formę uczestniczenia w nich – są to bowiem metafory odnoszące się do dynamizmu. Tymczasem pojęcie poznania (a socjologia miałaby być poznaniem) zawiera w sobie element bierny, odwołując się do „stanu posiadania wiedzy”. Powstaje tu dysonans, który zresztą wykorzystuje każda koncepcja strukturalistyczna, pouczając swych adeptów, że „struktura”, choć samo słowo może nasuwać skojarzenie ze „statycznym układem”, jest w istocie czymś wprost temu przeciwstawnym. Opowieść o „strukturach” siłą rzeczy zdana jest na kreację wyobrażonych dynamicznych abstraktów, a jej domniemany ładunek poznawczy na tym właśnie polega, że wymyśla się elementy „struktury”, wytwarzając sugestię, że zostały one „odkryte”.